Τι σημαίνει «μεγαλώνω αγόρι» και «μεγαλώνω κορίτσι» στην Ελλάδα του 2017; Πώς διαμορφώνουμε, συνειδητά και ασυνείδητα, τις πεποιθήσεις και τη συμπεριφορά των παιδιών μας ανάλογα με το φύλο τους; Και πώς μπορούμε να τα μεγαλώσουμε με μια πιο ισότιμη αντίληψη του κόσμου, μακριά από έμφυλα στερεότυπα –κατά προτίμηση πριν τα στερεότυπα αυτά επηρεάσουν την αυτοεικόνα, την αυτοπεποίθηση, τις σχέσεις τους, ακόμα και την επαγγελματική τους σταδιοδρομία; Αυτά τα θέματα επιχείρησα να θίξω στο σεμινάριο που πραγματοποιήθηκε από το Infokids στο Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης, την 1/4/2017, και τα τα εξής, πάνω-κάτω, είπα. (Με την πολύτιμη υποστήριξη της κλινικής ψυχολόγου Φιλιώς Τσουκαλά.)
Θα ήθελα να ξεκινήσω τη σημερινή μας συζήτηση με μια ερώτηση: πόσοι από εσάς πιστεύετε ότι έχουμε κατακτήσει την ισότητα μεταξύ γυναικών και αντρών, ως κοινωνία; Και, αν όχι, σε ποιους τομείς θεωρείτε ότι χρειαζόμαστε ακόμα δουλειά;
Στην αγορά εργασίας; Στην παρουσία των γυναικών σε θέσεις ευθύνης; Στην πολιτική; Στα σχόλια που ακούτε στο δρόμο; Στον καταμερισμό των ευθυνών στην οικογένεια; Στην έμφυλη βία; Πού;
Και κάτι ακόμα: όταν σκέφτεστε ότι θα θέλατε το παιδί σας να μεγαλώσει σε μια ισότιμη κοινωνία, ποια στοιχεία είναι αυτά που σας αγγίζουν περισσότερο; Σε ποια σημεία θεωρείτε ότι η ισότητα είναι πιο σημαντική –ή,τελοσπάντων, ανύπαρκτη αυτή τη στιγμή;
Για μένα, δύο είναι τα στοιχεία αυτά και θα τα μοιραστώ μαζί σας γιατί αποτελούν και τη βάση της κουβέντας που θα ήθελα να κάνουμε μετά.
Το πρώτο είναι η ισότητα των δύο φύλων στην αγορά εργασίας. Η δυνατότητα που έχουν (ή δεν έχουν) να επιλέγουν ελεύθερα και χωρίς προκαταλήψεις (τις δικές μας προκαταλήψεις) το επάγγελμα που αγαπάνε πιο πολύ και στο οποίο μπορούν σίγουρα να είναι εξίσου καλοί, ανεξάρτητα από το αν είναι άντρες οι γυναίκες. Και συνειδητοποίησα πόσο ύπουλα σπέρνουμε στο μυαλό των παιδιών (εμείς και η κοινωνία ολόκληρη) αυτού του είδους τα στερεότυπα, την ημέρα που έκανα με την κόρη μου, που ήταν τότε 2,5 χρονών, τον παρακάτω διάλογο:
– Μαμάαα, φοβάμαι το ιφάνημα.
– Ποιο μηχάνημα, μωρό μου;
– Το ιφάνημα, ατό που έχει ο κύλιος. Τίζει πίτι.
– Χτίζει σπίτι κάποιος κύριος με μηχάνημα;
– Ναι, μαμάααα.
– Και που ξέρεις ότι είναι κύριος; Μπορεί να είναι κυρία.
– Όσι βλε μαμά. Αφού έχει ιφάνημα. Κύλιος είναι.
Συνειδητοποίησα τότε πως αν ένα παιδί που δεν έχει πάει ακόμα σχολείο και που μεγαλώνει με γονείς αρκετά ευαισθητοποιημένους στο θέμα της ισότητας και των στερεοτύπων, τότε η δουλειά που πρέπει να κάνουμε για να αντιμετωπίσουμε τα στερεότυπα αυτά πρέπει να ξεκινήσει από πολύ νωρίς. Και πρέπει να ξεκινήσει από εμάς τους ίδιους.
Το άλλο στοιχείο που είναι για μένα σημαντικό είναι η σχέση των δύο φύλων με το σώμα τους και το πώς αυτή επηρεάζεται από τις αναπαραστάσεις των ΜΜΕ, από τις δικές μας αναπαραστάσεις και από τις προσδοκίες της κοινωνίας μας από τους άντρες και τις γυναίκες ξεχωριστά.
Πριν από λίγο καιρό, επισκέφτηκα ένα γυμνάσιο, για να μιλήσω με τα παιδιά για το βιβλίο μου «Ήθελα μόνο να χωρέσω» και για τις διατροφικές διαταραχές. Όταν ζήτησα να χρησιμοποιήσω την τουαλέτα, είδα, στις τουαλέτες των καθηγητών την εξής σήμανση για τα δύο φύλα.
Σκεφτείτε: τι σημαίνει για τη σχέση των κοριτσιών με το σώμα τους το να βλέπουν, στο περιβάλλον του σχολείου τους, ότι οι γυναίκες αντιμετωπίζονται πρωτίστως ως αντικείμενα οπτικής και άλλης ευχαρίστησης από τους γύρω;
Δείτε, για παράδειγμα, αυτές τις δύο φωτογραφίες.
Τι κάνουν αυτά τα δύο παιδιά; Και ποιο βλέπετε να απολαμβάνει περισσότερο αυτή τη στιγμή το σώμα του και το περιβάλλον γύρω του; Το αγόρι χρησιμοποιεί το σώμα του για να χαρεί αυτό που ζει, για να το νιώσει. Το κορίτσι βλέπει τον εαυτό του σαν αντικείμενο που οφείλει να αρέσει σε αυτόν που κοιτάζει τη φωτογραφία. Το αγόρι απολαμβάνει, το κορίτσι φλερτάρει.
Και τα στερεότυπα αυτά υπάρχουν παντού: στο σπίτι, στο σχολείο, στις αναπαραστάσεις που συναντάμε παντού γύρω μας.
Ακούω πολύ συχνά γονείς ευαισθητοποιημένους να βάζουν ταμπέλες («ζωηρός», «επιθετικός», «γλυκιά», «ήρεμη») στα παιδιά τους, σύμφωνα με το φύλο τους, από τότε που εκείνα είναι τόσο μικρά που μας είναι δύσκολο να συνειδητοποιήσουμε πόσο επηρεάζουμε εμείς οι ίδιοι με τις προσδοκίες μας («είναι από τη φύση τους έτσι») τη συμπεριφορά τους.
Τους διαλέγουμε ξεχωριστά χρώματα, τους αγοράζουμε διαφορετικά παιχνίδια, κολλάμε στις παραινέσεις και τους επαίνους μας και τη διάσταση του φύλου, χωρίς να σκεφτόμαστε ότι τις μικρές διαφοροποιήσεις της φύσης ίσως εμείς να τις διογκώνουμε ανάλογα με τα δικά μας πιστεύω.
Και, όσο τα παιδιά μεγαλώνουν, τόσο εμείς συνεχίζουμε. Σε έρευνα που έγινε στη Βρετανία, φάνηκε ότι τα κορίτσια παίρνουν κατά 20% λιγότερα χρήματα ως χαρτζιλίκι σε σχέση με τα αγόρια. Τα κορίτσια φαίνεται να έχουν μικρότερη οικονομική ανεξαρτησία και είναι πιο πιθανό να τους αγοράζουν οι άλλοι πράγματα. Οι γονείς είναι πιο πιθανό να δίνουν στα αγόρια χρήματα, ενώ αντίθετα να διαχειρίζονται τα χρήματα των κοριτσιών για λογαριασμό τους,
Φυσικά, όπως ήδη μάλλον ξέρετε, τα παιδιά μαθαίνουν πολύ περισσότερα πράγματα από αυτά που μας βλέπουν να κάνουμε παρά απ’ αυτά που τους λέμε. Και σίγουρα τα βιώματα και οι πεποιθήσεις που εγγράφονται μέσα τους έχουν σε πολύ μεγάλο βαθμό να κάνουν με το ποιος μαγείρεψε/σέρβιρε/καθάρισε/έπλυνε/μαστόρεψε/κοιμήθηκε/δούλεψε/διασκέδασε σήμερα στο σπίτι όπου μεγαλώνουν.
Και στο σχολείο; Στο σχολείο, όποιον και να ρωτήσετε, πιθανότατα, θα σας πει ότι τα κορίτσια δεν αγαπάνε/διαπρέπουν στα μαθηματικά και τις επιστήμες, χωρίς, ωστόσο, να αναρωτηθεί ποτέ το γιατί.
Σε έρευνες που έχουν γίνει, σε σχέση με αυτό, στο εξωτερικό, έχουν αποδειχτεί τα εξής:
α) Στην προσχολική ηλικία, δεν υπάρχει συνήθως διάσταση ανάμεσα στις προτιμήσεις αγοριών και κοριτσιών σε θέματα μαθηματικών και επιστήμης. Η διάσταση εμφανίζεται αργότερα, στις ηλικίες του δημοτικού και του γυμνασίου.
β) Στο δημοτικό και το γυμνάσιο, οι δάσκαλοι/καθηγητές βαθμολογούν καλύτερα τα διαγωνίσματα των κοριτσιών όταν δε γνωρίζουν το όνομά τους και, κατά συνέπεια, το φύλο τους. Τα κορίτσια, δηλαδή, περνάνε ένα μεγάλο μέρος της σχολικής τους ζωής μαθαίνοντας ότι «δεν είναι καλές» στις θετικές επιστήμες.
γ) Τα κορίτσια έχουν χαμηλότερες επιδόσεις στα μαθηματικά όταν η δασκάλα/καθηγήτριά τους διακατέχεται από το «άγχος των μαθηματικών», πιστεύει δηλαδή ότι και η ίδια δεν τα καταφέρνει σε αυτά.
Κάπως έτσι κορίτσια και αγόρια προσανατολίζονται προς διαφορετικά επαγγελματικά πεδία, που δεν έχουν καμία σχέση με τις πραγματικές δυνατότητες και τα ενδιαφέροντά τους, σε μια ηλικία που εμείς θεωρούμε πολύ πρώιμη για να «σχηματίσουν γνώμη».
Κι όμως, δείτε αυτό το βίντεο που αποδεικνύει πως ίσως στο δημοτικό να είναι ήδη αργά:
Η ψυχολόγος Φιλιώ Τσουκαλά, που έχει δουλέψει εκτεταμένα πάνω σε θέματα φύλου, μου εξηγεί:
Στο νηπιαγωγείο και τις πρώτες τάξεις δημοτικού παρατηρούμε έντονη τη διαφοροποίηση των παιδιών ως προς τα φύλα και την τάση τους να συγκροτούν αμιγώς αγορίστικες ή κοριτσίστικές ομάδες. Αυτό γίνεται εν μέρει για να βιωθεί στον κοινωνικό τους χώρο η έννοια της διαφοράς των φύλων και να τακτοποιηθούν οι ψυχοσεξουαλικές εντάσεις της νηπιακής ηλικίας.
Παρότι αυτό εξυπηρετεί κάποια ψυχική λειτουργία, τα στερεότυπα για τα φύλα ενεργοποιούνται τόσο έντονα ώστε περιορίζουν τις ταυτίσεις και άρα τις δυνατότητες κοριτσιών και αγοριών.
Σκοπός των έμφυλων δραστηριοτήτων από την πλευρά των εκπαιδευτικών (βλ. παρακάτω) είναι να σπάσει τα στεγανά που δημιουργούνται σε αυτή την ηλικία, να εμπλουτίσει τις ταυτίσεις των παιδιών με πρότυπα και των δύο φύλων και να προωθήσει τη συνεργασία, τον αλληλοσεβασμό και την αλληλεγγύη μέσα σε μικτές ομάδες.
Για μένα, ένα σημείο καμπής στη σκέψη μου γύρω από τα στερεότυπα στην εκπαίδευση ήταν η στιγμή που συνειδητοποίησα πόσα πολλά παιδικά βιβλία, σύγχρονα αλλά και κλασικά, βιβλία που αγαπούσα κι εγώ ως παιδί και ανυπομονούσα να μοιραστώ με τις κόρες μου, ξεχειλίζουν από έμφυλα στερεότυπα και προκαταλήψεις. Διαβάζοντας ξανά τον Τρελαντώνη, πολλά από τα βιβλία του Ευγένιου Τριβιζά, πολλά αγαπημένα μου παραμύθια, κατάλαβα ότι ο ρόλος μου πια περιλαμβάνει, όχι μόνο να διαβάζω στα παιδιά μου, ούτε φυσικά να λογοκρίνω όλα τα βιβλία με μαμάδες νοικοκυρές και αγόρια ήρωες, αλλά και να συζητάω μαζί τους αν οι ρόλοι που παρακολουθούμε να εξελίσσονται αντιστοιχούν στη σημερινή μας πραγματικότητα ή ακόμα και στην πραγματικότητα που θα ήθελαν οι ίδιες για τον εαυτό τους.
Το πρόβλημα, όπως ίσως να έχετε σκεφτεί κι εσείς, δεν αφορά φυσικά μόνο τα κορίτσια. Και τα ίδια τα αγόρια, οι μετέπειτα άντρες, ζημιώνονται από τα έμφυλα στερεότυπα, που τα φυλακίζουν μέσα σε ανελαστικούς ρόλους (του «δυνατού», του «κουβαλητή») και τους στερούν βασικές κοινωνικές δεξιότητες οδηγώντας τους μάλιστα πολλές φορές στην κατάθλιψη, τη χρήση αλκοόλ και ουσιών, ακόμα και σε αυτοκτονίες.
Βομβαρδιζόμαστε, λοιπόν, από παντού. Είναι, όμως, η κοινωνία καθοριστικός παράγοντας για το αν τα παιδιά μας θα μεγαλώσουν με τόσα στερεότυπα ή μήπως ο δικός μας ρόλος και οι δυνατότητες μπορούν να υπερβούν τις παγιωμένες αντιλήψεις;
Για μένα την απάντηση σε αυτό τη δίνει πάντα η Μαλάλα Γιουσαφζάι: το κορίτσι που μεγάλωσε μέσα σε μια άκρως συντηρητική κοινωνία, με μηδενικό ενδιαφέρον για την ισότητα, κι όμως, χάρη στους φωτισμένους γονείς και τη δική της πρωτοβουλία, έφτασε να γίνει σύμβολο για την ανάγκη να δοθούν ίσες ευκαιρίες σε αγόρια και κορίτσια σε όλο τον κόσμο.
Γι’ αυτό και παρακάτω θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας ορισμένες ιδέες, που μπορούμε να εφαρμόσουμε ως γονείς ή/και ως εκπαιδευτικοί, έτσι ώστε να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να μεγαλώσουν όσο γίνεται απαλλαγμένα από προκαταλήψεις και στερεοτυπικές αναπαραστάσεις ρόλων και να γίνουν ελεύθερα αυτό που συνειδητά θα εμπνευστούν και θα αποφασίσουν.
- «Όλα τα παιδιά μπορούν να παίζουν με όλα τα παιδιά και με όλα τα παιχνίδια»: Με τη σύμφωνη γνώμη των παιδιών υιοθετήστε πρακτικές που στοχεύουν στην αποφυγή της στερεότυπης ενασχόλησης των παιδιών με «αγορίστικα» ή «κοριτσίστικα» παιχνίδια.
- Διαβάζουμε στα παιδιά παραμύθια. Στη συνέχεια επιχειρούμε μαζί τους να ανασυνθέσουμε την ιστορία αντιστρέφοντας τους ρόλους και προσδίδοντας στους ήρωες χαρακτηριστικά που παραδοσιακά αποδίδονταν στις γυναίκες και στις ηρωίδες χαρακτηριστικά που παραδοσιακά αποδίδονταν στους άντρες.
- Εμπλουτίζουμε τη βιβλιοθήκη μας με βιογραφίες γυναικών που διακρίθηκαν σε διάφορα ιστορικά γεγονότα.
- Παρουσιάστε πρότυπα σε παραδοσιακούς και μη παραδοσιακούς ρόλους: Παρουσιάστε στα παιδιά πρότυπα που διακρίνονται για τις ικανότητές τους, την εμπιστοσύνη, την αλληλοβοήθεια.
- Προσκαλέστε στην τάξη σας πρόσωπα που εργάζονται σε μη παραδοσιακά για το φύλο τους επαγγέλματα
- Αναδιοργανώνετε το χώρο της τάξης: Οργανώστε, για παράδειγμα, τη γωνιά του κουκλόσπιτου δίπλα στη γωνιά του οικοδομικού υλικού.
- Παραμείνετε επιεικείς και ειλικρινείς απέναντι στις δικές σας προκαταλήψεις: Μη διστάσετε να ομολογήσετε στα παιδιά ότι έχετε επηρεαστεί, σε κάποια πεποίθηση ή συμπεριφορά σας, από τα κοινωνικά στερεότυπα και να ζητήσετε τη γνώμη τους για το πώς θα μπορούσατε να δείτε την κατάσταση διαφορετικά.
